होमरूल लीग

·         आयर्लंडच्या धर्तीवर भारतातील होमरूल लीगची स्थापना

·         टिळकांनी आयर्लंड होमरूल लीगच्या धर्तीवर प्रशासकीय सुधारणांची मागणी केली

टिळकांची होमरूल लीग:

- २८ एप्रिल १९१६ रोजी बेळगावच्या बैठकीत टिळकांनी होमरूल लीगची स्थापना केली.

- शाखा: महाराष्ट्र , कर्नाटक, मध्य प्रांत

- ६ शाखांमध्ये संघटीत

- मुख्य लक्ष्य: स्वराज्याची मागणी, भाषिक प्रांतांची स्थापना, शिक्षणाचा प्रचार

बेझंटची होमरूल लीग:

-सेप्टेंबर १९१६ मध्ये मद्रासला स्थापना

- संपूर्ण देशात शाखा

- २०० शाखांमध्ये संगठीत

- बेझंटची लीग टिळकांच्या लीगपेक्षा कमजोर होती

- जॉर्ज अरुण्डेल,बी.एम.वाडिया,रामास्वामी अय्यर

होमरूल लीगची स्थापना करणारे अन्य :

·         * खापर्डे- अमरावती

·         * आणे- यवतमाळ

·         * मुंजे- नागपूर

·         पुढील नेत्यांनी होमरूल लीग चे सदस्यत्व स्वीकारले: मोतीलाल नेहरू, जवाहरलाल नेहरू, भुलाभाई देसाई, चित्तरंजन दास, मदन मोहन मालवीय, मोहम्मद आली जिन्ना, तेज बहाद्दूर सप्रू

·         अंग्लो-इंडियन, बहुसंख्य मुस्लिम, दक्षिण भारतातील गैर ब्राम्हण जाती या चळवळीपासून दूर राहिल्या  

·         होमरूल चळवळीचा मुख्य उद्देश: जनतेला होमरूल अर्थात स्वशासनाचा वास्तविक अर्थ समजावणे

·         या चळवळीला १९१७ च्या रशियन क्रांतीपासूनही सहाय्यता मिळाली

·         एस.सुब्रमन्यम अय्यर यांनी “सर” या पदवीचा त्याग केला

होमरूल लीग vs सरकार

·         टिळकांच्या विरुद्ध न्यायालयात खटला

·         टिळकांना पंजाब व दिल्ली मध्ये प्रवेश बंदी

·         १९१७ मध्ये अनी बेझंट व सहकार्यांना अटक

१९१९ पर्यंत होमरूल चळवळीचा जोर कमी होण्याचे कारण

·         प्रभावी संघटनेचा अभाव

·         १९१७-१८ मधील सांप्रदायिक दंगे

·         अनी बेझंटना अटक

·         जहालवाद्याकडून १९१८ मध्ये अहिंसात्मक आंदोलन करण्याची घोषणा

·         १९१९ च्या सुधारणेवरून नेत्यांमध्ये मतभेद

·         टिळक एका खटल्यासंदर्भात लंडनला गेले

होमरूल चळवळीचे साध्य:

§  जनसामान्यांच्या महात्वाला प्राधान्य

§  देश आणि शहरादरम्यान संघटनात्मक संपर्क प्रस्थपित

§  झुन्झारू राष्ट्रावाद्याच्या नव्या पिढीचा जन्म

# लाल लजपतराय, एस.एस. हर्डीकर आणि के.डी. शास्त्री यांनी अमेरिकेतील सनफ्रान्सिस्को शहरात होमरूल लीगची स्थापना केली.